Chełmża Urząd Miasta

Jan Szczypiorski

Jan Szczypiorski (1891–1919) – działacz niepodległościowy, członek Straży Ludowej i Tajnej Organizacji Wojskowej Pomorza.

Urodził się 18 grudnia 1891 r. w Sławkowie (gmina Chełmża). Jego rodzicami byli Franciszek i Anna z domu Pawska. Cała rodzina po kilku latach przenieśli się do Chełmży, gdzie Jan zaczął pracować jako murarz. 21 listopada 1913 r. ożenił się z Anastazją Pawlikowską (ur. 1891 r., zm. 1984 r. w Szczecinie). Zamieszkali przy ul. 3 Maja 5. W czasie I wojny światowej Jan został wcielony do armii niemieckiej. Po zakończeniu wojny w warunkach kształtowania się państwowości polskiej i jego granic 20 listopada 1918 r. wstąpił do Straży Ludowej oraz został członkiem Tajnej Organizacji Wojskowej Pomorza. Brał czynny udział w obronie miasta w 1919 r. przed oddziałami Grenzschutzu por. Gerharda Rossbacha.

28 stycznia 1919 r. doszło w Chełmży do zbrojnych starć pomiędzy oddziałami Grenzschutzu dowodzonymi przez por. Gerharda Rossbacha i miejscową ludnością. W walkach tych zginęli: Jan Szczypiorski, Antoni Kiełbasiewicz, Edward Zieliński, Kazimierz Lewandowski, Franciszek Rosiński, Weronika Żurawska oraz Alfons Wiliński. Pamięć o tym wydarzeniu była stale żywa wśród mieszkańców, a bohaterska śmierć młodego Janka Szczypiorskiego stała się jednym z powodów powołania komitetu, a potem budowy pięknego pomnika upamiętniającego ofiary walk. Taką decyzję podjął zarząd Koła Weteranów Narodowych na wniosek prezesa Jana Więckowskiego, uczestnika walk powstańczych.

31 października 1938 r. utworzono komitet wykonawczy, który rozpisał konkurs na projekt pomnika. Na czele komitetu stanął wspomniany Jan Więckowski, a jego zastępcą został Stanisław Kozłowski mistrz rzeźnicki. Do konkursu zgłoszono siedem projektów, w tym własnoręcznie sporządzony przez Jana Więckowskiego, i właśnie ten szkic był na tyle przekonujący, że dla upamiętnienia poległych powstańców postanowiono go przyjąć. Miejsce pomnika wybrano jednogłośnie – miał się on znajdować na tak zwanym nowym cmentarzu, w miejscu wspólnego pochówku wszystkich poległych. Rozpoczęto jednocześnie zbiórkę pieniędzy na pomnik, o co osobiście zabiegali Jan Więckowski i Stanisław Kozłowski.

Główne uroczystości odsłonięcia pomnika zaplanowano na 28 i 29 stycznia 1939 r. Do tego czasu prezes Koła Weteranów Powstań organizował spotkania z uczestnikami walk powstańczych podczas których odczytywał sprawozdania z realizacji prac dotyczących miejsca pamięci. Jedno z takich spotkań odbyło się w Hotelu Pomorskim, a jego uczestnikami byli weterani walk z oddziałami Rossbacha z całej Polski. Omawiano również program uroczystości, jakie planowano zorganizować w styczniu 1939 r.

Niestety pomnik niedługo upamiętniał chełmżyński patriotyzm, ponieważ został zburzony po wkroczeniu wojsk niemieckich do Chełmży w 1939 r.

Dopiero 28 stycznia 1975 r. z inicjatywy ZBOWID-u postawiono na tym miejscu nieco skromniejszy pomnik. Na nowym monumencie widniał napis: „Tu spoczywają ofiary najazdu i terroru Grenzschutza – Rossbacha, które zginęły w Chełmży dnia 28 stycznia 1919 r.”. Z kolei 24 stycznia 1979 r. dodano tablicę z napisem: „W 60-tą rocznicę odzyskania niepodległości. Hołd Bohaterom pomordowanym przez oddziały Grenzschutzu oddają ZBOWID, młodzież szkolna, harcerstwo, społeczeństwo miasta Chełmży”.

Jak wiadomo, Jan Szczypiorski zginął na Kuchni, podczas ataku na oddział konny Grenzschutzu przeprowadzonego z przydrożnego rowu. Wówczas zza konnicy wysunął się pluton karabinów maszynowych pod dowództwem por. Kunowa i na powstańców spadł grad kul. Jan Szczypiorski, chcąc powstrzymać ostrzał zaatakował dowódcę plutonu i został śmiertelnie ranny. Dla upamiętnienia m.in. tych wydarzeń postanowiono zbudować pomnik na drodze prowadzącej z Chełmży do Wąbrzeźna w okolicy Kuchni.

W miejscu, gdzie zginął, stanął pomnik. Ziemię pod upamiętniający bohaterską śmierć monument ofiarował Józef Sulecki z Kuchni. Pomnik w postaci krzyża pamiątkowego uroczyście odsłonięto 7 września 1931 r. Inicjatorem upamiętnienia czynów poległego w młodym wieku Janka Szczypiorskiego był Związek Byłych Uczestników Powstań Narodowych – Grupa Chełmża.

W uroczystości odsłonięcia pomnika brali udział m.in.: Anastazy Grabowski, Franciszek Rubiński, Julian Wiśniewski, Edmund Beszczyński, Tomasz Slesicki, Stanisław Brąszkowski, Józef Krzywdziński, Stanisław Majewicz, Franciszek Piekarski, Józef Raniszewski, Ignacy Kryszczyński, Władysław Kłosowski, Ludwik Sikorski, Władysław Jurkiewicz, Kazimierz Leszczyński, Bernard Pepliński, Marian Rydlewski, Jan Więckowski, Józef Więckowski i Józef Łopaciński. Pomnik zniszczyli hitlerowcy w 1939 r.

Drugi monument odsłonięto 15 lipca 1960 r. Był zbudowany z kamieni, betonu i miał owalny kształt. Do pomnika przytwierdzono tablicę z napisem: „Poległym w walce z naporem germańskim mieszkańcom miasta w 550. rocznicę zwycięstwa grunwaldzkiego. Społeczeństwo Chełmży”. Natomiast 1 września 1989 r. wykonano inny pomnik, który stoi do dziś. Widnieje na nim napis: „Poległym w walce z naporem germańskim w 1919 r. w latach 1939–45 w 50-tą rocznicę napaści Niemiec hitlerowskich na Polskę – Społeczeństwo”.

Według relacji córki Jana Szczypiorskiego w kapliczce na Białej Górze była wykonana podobizna w formie rzeźby jej ojca klęczącego przy ołtarzu. Mówiła ona, że wyglądał jak żywy.

Materiały o Janie Szczypiorskim znajdowały się również w Izbie Pamięci Szkoły Podstawowej nr 1 w Chełmży. W latach 70. XX w. gościła w niej Anastazja, żona Janka Szczypiorskiego, która opowiedziała historię męża. Żona Jana Szczypiorskiego wraz z córką, zięciem i wnukiem wyprowadziła się do Szczecina dopiero w 1945 r.

Najstarszy syn Jana Szczypiorskiego Kazimierz nie tylko był podobny do ojca z wyglądu, ale także odziedziczył po nim ducha i wolę walki o sprawiedliwość. Przed II wojną światową był zawodowym wojskowym, dosłużył się stopnia sierżanta. Służył w Warszawie. Był dwukrotnym obrońcą stolicy w czasie kampanii wrześniowej w 1939 r. Następnie jako żołnierz Armii Krajowej brał udział w Powstaniu Warszawskim. W czasie wojny w Chełmży szukali go Niemcy – bezskutecznie. Po wojnie ze względu na przynależność do AK musiał ukrywać się przed komunistami.

Opracowanie: Powiatowa i Miejska Biblioteka Publiczna im. Juliana Prejsa w Chełmży.